Όλον τον κόσμο και τους κόσμους μπορεί να τους ξεχάσεις, μα έναν τέτοιο γέροντα ασκητή θα τον προσέξεις, γιατί είναι αφάνταστα πολύτιμο διαμάντι. Μία τέτοια ψυχή αξίζει καμιά φορά ολάκερο αστερισμό’.
Όλοι τους, πρωταθλητές της ευσέβειας, της αρετής, της αγιότητας, αλλά και των γραμμάτων και της σοφίας. Αφιερωμένοι στην πνευματική εξύψωση του ανθρώπου και στην ψυχική του τελειότητα. Οι πρώτοι, του 4ου μ. Χ. αιώνα, αγιοποιήθηκαν και τιμούνται. Τους γνωρίζομε καλά. Οι δεύτεροι, του 18ου αιώνα, καταξιώνονται στη συνείδησή μας, για την πνευματική προσφορά τους, με τη γραφίδα του ανυπέρβλητου Ντοστογιέφσκι. Πόσο όμως και ο ίδιος ταυτίζεται με τα “κηρύγματά” τους; Το ερώτημα, προφανώς, δεν το σηκώνουν οι ασθενείς πνευματικοί μας ώμοι. Αρκούμαστε μόνον να πούμε, ότι οι μακρόσυρτες λευκές ρωσικές νύχτες χωρίς τον Ντοστογιέφσκυ μοιάζουν με Χριστούγεννα χωρίς φάτνη.
Γιος ξεπεσμένου ευγενούς, ο Φιόντορ Μιχαήλοβιτς, γεννήθηκε στη Μόσχα το 1821. Από μικρός, κοντά στον γιατρό πατέρα του, γνώρισε την ανθρώπινη δυστυχία, τον πόνο, την αθλιότητα και το θάνατο. Δέχτηκε την παραδοσιακή θρησκευτική αγωγή. Φοίτησε στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικού στην Αγία Πετρούπολη. Γρήγορα θα μείνει ορφανός. Ο πατέρας του θα δολοφονηθεί από εξεγερμένους δουλοπάροικους. Αποφοιτώντας, αφοσιώθηκε στη λογοτεχνία. Στα 28 του θα συλληφθεί ως μέλος ομάδας ιδεαλιστών που ονειρεύονταν ελευθερία και κοινωνικές αλλαγές στην τσαρική Ρωσία. Στα δύσκολα χρόνια της εξορίας του και της καταναγκαστικής εργασίας, κάπου στη Σιβηρία, μοναδική παρηγοριά του είναι η Καινή Διαθήκη που δεν την αποχωρίζεται.
Το συγγραφικό έργο του Ντοστογιέφσκι αποτελεί ένα λογοτεχνικό σύμπαν, με αστέρα “Άλφα” το “Αδελφοί Καραμαζόφ”, το τελευταίο του μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε το 1880, ένα χρόνο πριν από το θάνατό του. Σ’ αυτό το τετράτομο αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας δίνεται μια γενική εικόνα της τσαρικής ρωσικής κοινωνίας, με τις αντιφάσεις της και τις αντιθέσεις της, αριστοκρατών, δουλοπαροίκων και ανθρώπων από κάθε κοινωνική τάξη, που ενσαρκώνουν την παρακμή και τη διαφθορά, αλλά και τον έντονο θρησκευτικό και μυστικιστικό χαρακτήρα του ρωσικού λαού. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί τρία αδέλφια, τρεις διαφορετικούς χαρακτήρες, και αναλύει τις προβληματικές οικογενειακές σχέσεις των γιων με τον πατέρα τους. Τον ηλικιωμένο Καραμαζόφ, που ενσαρκώνει το πρότυπο του διεφθαρμένου, ξεδιάντροπου, φιλήδονου και αδιάφορου για τα παιδιά του πατέρα. Τα τρία αδέλφια συγκρούονται και τον αποστρέφονται, ενώ και τα ίδια, σε προσωπικό επίπεδο, έρχονται αντιμέτωποι με τις δυσβάστακτες εσωτερικές τους αναζητήσεις.
Ο γέρο-Καραμαζόφ εκπροσωπεί τον άνθρωπο που απορρίπτει κάθε αξία ηθική, γκρεμίζει τους κοινωνικούς περιορισμούς και κάθε αποδεκτή συμπεριφορά, στο κυνήγι των ηδονών και των απολαύσεων. Ο Ντιμήτρι, ο μεγαλύτερος γιος που υπηρετεί στο στρατό, βλέπει ανταγωνιστικά τον πατέρα του και τελικά οδηγείται στην πατροκτονία για λόγους οικονομικούς και ερωτικής αντιζηλίας. Ο άλλος γιος, ο Ιβάν, είναι η προσωποποίηση του νεαρού και ορμητικού αμφισβητία, που έχοντας ελλιπή μόρφωση, θεωρεί τον εαυτό του σπουδαγμένο και επίδοξο διανοούμενο που αντιτίθεται στις υπάρχουσες κοινωνικές παραδεδεγμένες αξίες, απορρίπτει κάθε ηθικό περιορισμό, και με το αλαζονικό ύφος του ανθρώπου του απόλυτου ορθολογισμού, με τάσεις αναρχικές, απορριπτικές της κοινωνίας και των θεσμών της, φθάνει στο αδιέξοδο, δεν βρίσκει λύσεις στα κοινωνικά προβλήματα, και καταλήγει στη συνειδητή απόρριψη της τάξεως των πραγμάτων, όπως αυτή έχει “δημιουργηθεί από τον Θεό”, και εν τέλει του ίδιου του Θεού.
Ωστόσο, υπάρxουν και θετικές αξίες που βοηθούν τον άνθρωπο να υπερβεί τις αδυναμίες και τα πάθη του, να βρει τις απαντήσεις στις μεταφυσικές του αναζητήσεις καθώς και την δικαίωση στο βαθύ νόημα της ζωής και της ανθρώπινης ύπαρξης. Άλλη είναι η ουσία της ζωής. Θεός, πίστη, και θρησκευτικό βίωμα, βοηθούν τον άνθρωπο να ισορροπήσει ψυχολογικά, να βρει την αρμονία στη ζωή, να καθαρθεί από τους δαίμονες της ψυχής του και να εξαγνισθεί ηθικά. Αυτό το πρότυπο ζωής ενσαρκώνει στους Αδελφούς Καραμαζόφ ο μικρότερος αδελφός, ο Αλιόσα, ο δόκιμος μοναχός κάτω από την πνευματική καθοδήγηση του στάρετς Ζωσιμά, του πνευματικού του γέροντα, ο οποίος στάρετς ομιλεί με τη γραφίδα του συγγραφέα.
Στον οδικό άξονα Μόσχα – Στάλνγκραντ, οι οδοσημάνσεις τη δεκαετία του .90 μοιάζουν έως ανύπαρκτες. Μέσα στο γρήγορο νύχτωμα, διακόσια πενήντα χιλιόμετρα νότια της Μόσχας, μες στην απόλυτη ερημιά, χωρίς καμία πολιτιστική παρουσία, ένα κάποιο φως τέλος πάντων, στο πρώτο σου ταξίδι ετοιμάζεσαι να συμβιβαστείς με την επίφαση της πραγματικότητας, “κάπου εδώ είναι το τέλος του κόσμου”, και ο οδηγός να σταματάει απότομα. Γκασπαντίν Γκρηγκόρι, εκεί . . . η ευδιάκριτη πινακίδα πάνω στο σταυροδρόμι έδειχνε, monastery Optina, και στο βάθος του ορίζοντα η ψευδαίσθηση με τους χρυσούς τρούλους να καταυγάζουν. Όταν την άλλη μέρα στο γραφείο θέλησα να αναφερθώ στο συμβάν, οι κυρίες έσπευσαν να σταυροκοπηθούν. Θα περάσουν χρόνια για να λαγαρίσω τη σκέψη μου.
Η παράδοση αναφέρει ότι ιδρυτής του μοναστηριού ήταν κάποιος Όπτα, αρχηγός συμμορίας ληστών. Περιπλανώμενος στα δάση, κάποτε άκουσε τη φωνή τού Θεού να τον “καλεί”. Μετανόησε για τη μέχρι τότε ζωή του κι αποφάσισε να μείνει εκεί και να γίνει μοναχός. Έφτιαξε το πρώτο ξύλινο κελί, και ξεκίνησε τη μοναστική ζωή. Απ’ το όνομα του Όπτα, πήρε την ονομασία του αυτό το ξακουστό μοναστήρι, το πνευματικό καύχημα και της σύγχρονης Εκκλησίας της Ρωσίας. Ο ορθόδοξος φάρος του ρωσικού λαού, τότε και τώρα.
Η επίσκεψη τού Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι στην Όπτινα, τον Ιούνιο τού 1878, στάθηκε ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην πνευματική ζωή τού συγγραφέα. H ανάγκη για την επίσκεψη αυτή πήγασε από την πρόσφατη τραγική προσωπική εμπειρία τού θανάτου τού νεότερου γιού του, Αλιόσα. Καθόρισε δε η επίσκεψη αυτή σε μεγάλο βαθμό τις δημιουργικές ιδέες και το χαρακτήρα τού μυθιστορήματος ‘‘Αδελφοί Καραμάζοφ’’. Η συνάντηση με τον στάρετς τής Όπτινα, Αμβρόσιο, συνόψισε την πολυετή πνευματική και δημιουργική αναζήτηση του συγγραφέα.
Στις ‘‘Αναμνήσεις’’ της, η Άννα, η σύζυγός του, θα γράψει, «Ο Φιόντορ Μιχάηλοβιτς επέστρεψε αγαλλιασμένος, εξαιρετικά ήρεμος και μού αφηγήθηκε πολλά γιά τα έθιμα εκεί, όπου πέρασε δύο νύχτες. Συναντήθηκε τρεις φορές με τον τότε πασίγνωστό γέροντα Αμβρόσιο. Μια φορά μαζί με πλήθος άλλων, και δύο φορές ιδιωτικά. Κουβάλησε από τις συνομιλίες του αυτές μια βαθιά και ειλικρινή εντύπωση. Και συνεχίζει η Άννα, Όταν ο Φιόντορ διηγήθηκε στον γέροντα Αμβρόσιο τη δυστυχία που μάς είχε χτυπήσει και τη θλίψη που μας εκδηλώθηκε τόσο βίαια, ο στάρετς τον ρώτησε αν ήμουν πιστή, και όταν ο σύζυγός μου απάντησε καταφατικά, τού ζήτησε να μού μεταφέρει την ευλογία του, καθώς και εκείνα τα λόγια που έγραψε αργότερα στο μυθιστόρημα για τη θλιμμένη μητέρα. Κρίνοντας από τις διηγήσεις τού Φιόντορ Μιχάηλοβιτς, συμπληρώνει, μού ήταν ξεκάθαρο πόσο βαθύτατος ήταν αυτός ο σεβάσμιος στάρετς της Όπτινα». Ναι, αυτός ο πραγματικός στάρετς Αμβρόσιος της Όπτινα, στους “Αδελφούς Καραμαζόφ” θα αντικατασταθεί από τον μυθιστορηματικό στάρετς Ζωσιμά.
Μεταξύ των άλλων, σ΄ αυτό το περισπούδαστο πόνημα, ο Ντοστογιέφσκι, ανάμεσα από διαλόγους διαρκείας αλλά και μακρόσυρτους μονολόγους, επιθυμεί να δει την Εκκλησία να μεταμορφώνει την κοινωνία, και όχι να καθίσταται η ίδια κράτος και κοσμική εξουσία. Πιστεύει ακράδαντα πως ο ρόλος της Ορθοδοξίας θα είναι καθοριστικός για το μέλλον της ανθρωπότητας, αφού η ομορφιά αυτού του ορθόδοξου Χριστιανικού δόγματος θα σώσει τον κόσμο από την ασχήμια, την κοινωνική ανισότητα και την ηθική παρακμή.
Ο Ντοστογιέφσκι μας εξηγεί τον θεσμό του στάρετς και τη λειτουργία του στην κοινωνία και την ζωή των πιστών. ”Στάρετς, λέει, είναι αυτός που . . . εκλέγοντάς τον, απαρνιέστε τη θέλησή σας και την παραδίνετε σε αυτόν, με την υποχρέωση της πλήρους υπακοής, με πλήρη αυταπάρνηση. Αυτή τη δοκιμασία, αυτό το τρομερό σχολείο της ζωής, ο απαρνούμενος τον ευατόν του το δέχεται θεληματικά, με την ελπίδα πως ύστερα από μακρόχρονη διαδικασία θα γίνει κύριος του εαυτού του μέσα από την διά βίου υπακοή, και τελικά θα φθάσει στην απόλυτη ελευθερία, θα ελευθερωθεί δηλαδή από τον εαυτό του’’.
«Μιά φορά κι έναν καιρό, ζούσε μία κακιά γυναίκα. Πέθανε χωρίς να έχει κάνει κανένα καλό στη ζωή της. Την άρπαξαν οι διαβόλοι και την έριξαν στη φλεγόμενη λίμνη. Τότε ο φύλακας-άγγελος σκέφτηκε, πρέπει να θυμηθώ κάποια καλή πράξη που έκανε αυτή η γυναίκα για να την πω στο Θεό. Θυμήθηκε πως κάποτε η γυναίκα αυτή έδωσε από τον κήπο της ένα κρεμμυδάκι σε μία ζητιάνα. Και ο Θεός είπε στον άγγελο, πάρε λοιπόν ένα κρεμμυδάκι και πήγαινε πάνω από τη λίμνη. Κράτα το από τη μία άκρη και ας πιαστεί αυτή η κακιά γυναίκα από την άλλη. Αν τα καταφέρεις να την τραβήξεις από εκεί, τότε ας πάει στον Παράδεισο. Όμως αν σπάσει το κρεμμυδάκι, θα μείνει στην Κόλαση. Έτρεξε ο άγγελος και λέει στη γυναίκα, πιάσου γερά από το κρεμμυδάκι κι εγώ θα σε τραβήξω. Και άρχισε να την τραβάει προσεκτικά. Σχεδόν την είχε βγάλει έξω ολόκληρη, όταν και άλλοι αμαρτωλοί γαντζώθηκαν πάνω της για να βγουν και αυτοί μαζί της έξω. Αλλά η κακιά γυναίκα άρχισε να τους κλωτσάει, λέγοντας, εμένα θέλει ο άγγελος να βγάλει έξω, όχι εσάς, δικό μου είναι το κρεμμυδάκι, όχι δικό σας. Μόλις το είπε αυτό, το κρεμμυδάκι αμέσως έσπασε, και αυτή με όλους τους άλλους ξανάπεσαν στη λίμνη με τις φλόγες της Κολάσεως. Ο άγγελος έβαλε τα κλάματα και έφυγε».
«Τι είναι Κόλαση, λοιπόν; Χωρίς αμφιβολία , έλλειψη αγάπης. Κόλαση είναι το μαρτύριο να μην αγαπάει κάποιος. Μιά φορά δόθηκε στον άνθρωπο η δυνατότητα να πει αγαπώ και υπάρχω, και αυτή τη στιγμή της ενεργητικής αγάπης, στο διάστημα της σύντομης επίγειας ζωής του, ο άνθρωπος αρνήθηκε το ανεκτίμητο δώρο, το κοίταξε κοροϊδευτικά και έμεινε ασυγκίνητος». Ο στάρετς Ζωσιμάς νουθετεί και διδάσκει τον δόκιμο μοναχό Αλιόσα . . . και ο Ντοστογιέφσκι ακουρμένεται, υπερθεματίζει, και με κοσμική κατάφαση μεταφέρει το μήνυμα στις επερχόμενες γενιές.
«Αγαπάτε τον κοσμάκη του Θεού, λέει ο στάρετς. Δεν είμαστε εμείς αγιότεροι από αυτούς που ζουν μέσα στον κόσμο επειδή κλειστήκαμε στο μοναστήρι, μα απεναντίας, ο καθένας μας με το που ήρθε εδώ, απέδειξε πως παραδέχεται τον εαυτό του ως τον χειρότερο. Όσο περισσότερο θα ζει εδώ μόνος του στο κελί, τόσο πιο συνειδητή θα του γίνεται η αναξιότητά του. Γιατί, αν δεν γίνει αυτό, άδικα ήρθε να μονάσει. Τότε μόνον θα επιτευχθεί ο σκοπός μας, όταν παραδεχθούμε ότι είμαστε χειρότεροι αμαρτωλοί από τους κοσμικούς, μα και προσωπικά ένοχος μπροστά στους ανθρώπους για όλα όσα γίνονται, για όλες τις ανθρώπινες αμαρτίες, τις παγκόσμιες και τις ατομικές».
«Το κυριότερο είναι να μη λέτε ψέματα στον ίδιο τον εαυτό σας. Αυτός που λέει ψέματα στον εαυτό του και πιστεύει στο δικό του ψέμα, φθάνει στο σημείο να μην βλέπει καμία αλήθεια, ούτε μέσα του ούτε και στους άλλους, και έτσι χάνει κάθε εκτίμηση και για τους άλλους και για τον εαυτό του». Ακούς Αλιόσα;
«Και θα αρχίσουν να λένε για την ταπεινότητά μου πολλά και διάφορα, ακόμη και λοιδορίες θα ακούσω. Όμως υπομένω και λέω στον εαυτό μου, τούτο είναι μία δοκιμασία σταλμένη από τον Ιησού για να ταπεινωθεί η υπερήφανη ψυχή μου. Έχει γραφτεί, υπόμενε αγογγύστως και με αγαλλίαση την ατίμωση, και μην ταράσσεσαι, και μην μισείς αυτόν που σε πρόσβαλε».
Με τι ανάστημα να επιχειρήσεις να αξιολογήσεις το βάθος των πεποιθήσεων του Ντοστογιέφσκι! Μαζί με τα παραπάνω, περιοριζόμαστε στην καταγραφή κάποιων, όπως τις εκφέρει ο ίδιος με περιτύλιγμα τους λόγους των στάρετς: Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε επαναστάτης, μα μπορούν τάχα οι επαναστάτες να είναι ευτυχισμένοι; . . . Τίποτε και ποτέ δεν υπήρξε για τον άνθρωπο και την ανθρώπινη κοινωνία πιο αφόρητο από την ελευθερία . . . Τι ελευθερία θα είναι αυτή όταν η υπακοή θα εξαγοραστεί με ψωμί; . . . Θα καταλάβουν άραγε όλοι πως η ελευθερία και το γήινο ψωμί δεν είναι δυνατόν να επαρκέσουν για όλους, γιατί ποτέ δεν θα καταφέρουν να τα μοιράσουν δίκαια μεταξύ τους; . . . Δεν υπάρχει πιο βασανιστική φροντίδα για τον άνθρωπο όταν μένει ελεύθερος, αγωνιά τότε πώς θα βρεί όσο γίνεται γρηγορότερα κάποιον να προσκυνάει. . . Η ανάγκη της γενικής λατρείας είναι το μεγαλύτερο μαρτύριο του κάθε ανθρώπου χωριστά και όλης της ανθρωπότητας. Γι΄ αυτή τη γενική λατρεία εξολοθρεύουν ο ένας τον άλλον. . . Το μυστικό της ανθρώπινης ύπαρξης είναι τούτο, δεν θέλει μονάχα να ζει, μα και να ξέρει γιατί ζει. . . Δεν υπάρχει τίποτα πιο ελκυστικό από την ελευθερία της συνειδήσεώς μας, μα δεν υπάρχει και τίποτα πιο βασανιστικό. . .
Μήπως αυτά τα τελευταία δίνουν ερμηνεία και (και . . .) στα ποδοσφαιρικά – πολιτικά δρώμενα στη χώρα μας των τελευταίων ημερών;
Όμως, σε αυτόν τον αβάσταχτα κούφιο και άδειο από ιδανικά και νοήματα σύγχρονο κόσμο (σύγχρονο από αρχαιοτάτων χρόνων!), ο Ντοστογιέφσκι έχει να αντιπαρατάξει έναν άλλον κόσμο, πνευματικό, ορθόδοξο, στον οποίο οι σοφοί γέροντες μοναχοί αποτελούν φωτεινούς οδηγούς.
”Όλον τον κόσμο και τους κόσμους μπορεί να τους ξεχάσεις, μα έναν τέτοιο γέροντα ασκητή θα τον προσέξεις, γιατί είναι αφάνταστα πολύτιμο διαμάντι. Μία τέτοια ψυχή αξίζει καμιά φορά ολάκερο αστερισμό”. Και δεν διστάζει να προβάλλει τους πνευματικούς στάρετς στην αγιοποιημένη μορφή των Τριών Ιεραρχών.
Μέρα που είναι . . . Φώτιση και πρόοδο σε όλα τα παιδιά!
30 Ιανουαρίου 2020. Γρηγόριος Δημ. Νούσιας – Αεροπόρος.
Y. Γ. Μπας και ξεφύγομε για λίγο από τα γεω-στρατηγικά ξεπλύματα, όπως θα ‘λεγε και ο Αλέξανδρος!